Dit is de titel van het verhaal van Dostoyevsky, over Rodion Romanovich Raskolnikov, de man die bewust een moord pleegt om geld te stelen van een vrouw die in zijn ogen een ‘slecht mens’ is. Toegestaan dus. Ongelukkigerwijze wordt hij betrapt door een onschuldige lieve dienstbode. Deze gaat dan ook – letterlijk – voor de bijl, pech gehad, iets wat wij nu collateral damage noemen.

Later werd dit verhaal door een Christelijke vertaling voornamelijk bekend als ‘schuld en boete’. Met name de tweede moord drukt op het geweten van Raskolnikov, hij wordt geteisterd door schuldgevoelens. Een domme huisschilder heeft inmiddels – onder enige druk van de politie – de moorden bekend, maar Raskolnikov raakt ziek en verward door de stress en onder invloed van een heel lief arm onschuldig meisje (echte liefde) kiest hij voor ‘straf”. Zo komt hij terecht in Siberië, waar het onbaatzuchtige meisje hem volgt en dagelijks bezoekt (echte liefde). Zij opent uiteindelijk zijn ogen en zijn hart, waardoor hij zich boetvaardig bekeert tot God. Inderdaad een soort soap avant la lettre, maar fascinerend om te lezen.

Ik kom hierop omdat tijdens een diepgaand nachtelijk gesprek met twee jongere mensen die mij lief zijn, schuld en boete aan de orde kwamen. De jonge vrouw, inmiddels stevig getrouwd en rechtschapen duurzaam bezig, schakelde in de conversatie stapje voor stapje terug naar door mij onvermoede en door haar onverwerkte misstappen. Fouten, zo zei ze. Ho! Mijn credo is: een mens maakt nooit expres fouten. Alles wat je in je leven doet maakt je tot de mens die je bent. Je mag al je vroegere stappen en misstappen analyseren en ook beoordelen, maar nooit veroordelen. Laat staan dat een ander dit mag.

Tenzij … ja, tenzij iemand bewust, zoals Raskolnikov, een misdaad begaat. En zoals Raskolnikov zijn er velen, mensen die de grens tussen daad en misdaad zover opschuiven dat het eigenlijk wel ‘kan’. Weliswaar niet geheel correct, maar.. ach, het voelt niet meteen als misdaad, je hoeft jezelf niet te veroordelen.

Mijn geliefde prinses met wie ik die nacht in discussie was, had op jeugdige leeftijd veel dingen onderzocht in het leven, dingen waarvan ouders nachtmerries krijgen. Zij vond, achteraf, dat het ‘foute’ dingen waren. Zij kon zichzelf niet vergeven, zij schaamde zich, was kwaad op haar vroegere ‘zelf’ die ze het liefst wilde begraven. Uiteindelijk bleek in de diepte van ons gesprek dat de oorzaak lag in haar veranderde normbesef. Zij had dingen gedaan die voor een meisje weliswaar ‘gewaagd’ waren, maar in mijn ogen niet fout, of slecht zo je wilt. Het waren de jaren tachtig van de vorige eeuw. Andere normen. Zo kom ik terug op schuld en boete. Immers, wij (religie, opvoeders, machthebbers,cultuur) bepalen wat goed en slecht is, wie schuldig is en boete moet doen. Wie in Saoudie Arabië het koningshuis beledigt maakt kans op de doodstraf. Wie beul is van beroep zal zich niet schuldig voelen als hij een ander mens het leven beneemt. Laatst las ik in een dagblad een onderzoekje waaruit bleek dat de meeste mensen het oké vinden om terroristen te martelen als hiermee mogelijke terreurdaden (en onschuldige doden) worden voorkomen.

Terug naar mijn nachtelijk gesprek: als mens reis je door perioden in je leven waarin je gewoon doet wat je doet. De kring is de norm. In de jaren zestig en zeventig deed ik dingen die ik nu als ‘buitensporig’ zou betitelen, maar ik heb er geen spijt van. Mijn prinses heeft wel spijt. In de loop van haar leven kwam ze van wilde kringen in keurige kringen terecht. Religieuze kringen ook. Dan moet er een oplossing komen, vergeving is nodig. En liefst van de allerhoogste. Daarvoor is ooit de biecht uitgevonden (en natuurlijk voor de controle). Er is onderzoek gedaan naar de relatie tussen een hoog chronisch stressniveau en verzwakking van het immuunsysteem. Onvrede met jezelf, lijden aan gewetensnood, angst en onzekerheid onderdrukken immuniteit. Mensen worden als ’t ware ziek van zichzelf.

Bij misdaad hoort straf, dat is duidelijk. Maar schuld en boete? Hoe schuldig ben je? Hoe fout deed je? Het vergt kracht om jezelf te vergeven. Want schuldgevoelens worden je aangepraat, of beter nog aangewreven. Je doet iets wat in de ogen van anderen fout is. Dit begint al in de kleutertijd.

De Paus zegt dat Donald Trump geen Christen is omdat hij muren wil bouwen inplaats van bruggen. Geen Christen? Trump lacht erom, maar ’t moet bij een Republikein toch hard aankomen. Zou zelfs bij zijn kiezers tot schuldgevoelens kunnen leiden.

Worstelt ieder mens met schuldgevoelens? Men zegt van wel, de visie op eigen daden  kan een last zijn waaronder mensen bezwijken. Anderszins is het verbazingwekkend hoe sommigen vrolijk verder dansen, glimlachend in het openbaar, glas in de hand, de dramatische daden achter de rug. Terwijl het volk sterft van de honger viert Mugabe zijn 92e verjaardag met een enorme slagroomtaart. En hoe zit het met de bankiers? Er zijn afgezwaaide soldaten die lijden onder trauma’s, terwijl anderen kiezen voor het vreemdelingenlegioen of voor IS. Een fundamentalistische strijder die een ongelovige doodt, krijgt de zegen van zijn God. Een lieve meid die in haar jeugd baldadig was zoekt de vergeving van haar God. De mensenwereld zit vreemd in elkaar, maar zo’n nachtelijk gesprek is op zijn tijd uitstekend.

Evenals trouwens de wijn die we erbij dronken.

In mijn jeugd was er een tijdschrift genaamd De Lach. Het lag in de leesportefeuille bij de kapper, en de onderkop was de titel van deze column. Dit zinnetje speelt mij nog vaak door het hoofd, vooral als ik televisiereclame zie. Afgezien van de pin ups (een typisch jaren vijfig begrip voor een schaars geklede dame) bracht De Lach moppen die, vaak gerelateerd aan erotiek, de belachelijkheid van menselijk handelen  tot onderwerp hadden. Er waren nog geen televisiecommercials die dit deden. Er was ook nog geen openlijk bloot. Ik herinner mij dat een foto van Sjoukje Dijkstra (kunstschaatsen) schokkend was omdat je op de nog niet eens geheel scherpe foto tijdens haar driedubbele flipflap haar onderbroek kon zien. Maar hierover wil ik het verder niet hebben. Over seks wordt al genoeg geschreven, met flipflappen te kust en te keur via internet. De Lach kon de stormachtige ontwikkelingen van het tijdsbeeld niet bijhouden en ging begin jaren zeventig ter ziele. We hadden toen al de Chick (Joop Wilhelmus, wat een mooie naam voor een porno-uitgever) en de Candy (Peter Muller van Hitweek). En natuurlijk televisiereclame!  In die tijd schreef ik columns voor een reclamevakblad en had ik een wekelijkse rubriek waarin ik commentaar gaf op televisiecommercials. Omdat deze ‘spotjes’ werden genoemd, heette de rubriek ‘Spottenkijker op de loer’. Hoewel dit een kritische rubriek heette te zijn, gaf ik alleen kritiek op de technische kant, het acteren, de belichting, de filmische kwaliteit. Geen woord over de gedragswetenschappelijke kant. Over ‘Wie lacht niet’ enzovoort. Misschien komt, net als wijsheid, relativering en afstandelijke beschouwing met de jaren.

Stel dat je verplicht wordt om een week lang uitsluitend televisiereclame te bekijken. Continu. Of liever nog een maand, of een jaar! En niet het nieuws over oorlog, vluchtelingen, armoe en Wall Street voor laten gaan. Wat je ziet is de bevestiging van je egocentrisme. Eten, drinken, auto kopen, huid verzorgen, kinderen verwennen, afvallen, verstandig bankieren, tanden poetsen, goed slapen, maagpijn verhelpen en hoofdpijn en alle andere pijnen ook. Kortom, het ideale leven. Beter leven dan de buren. Na die week, maand, dat jaar commercials kijken ben je ofwel heel gelukkig dat je een mens bent, ofwel je schaamt je rot. Het is misschien gek om dit te lezen van een schrijver die zijn brood heeft verdiend in de reclame. Maar bedenk dat ik de achtergronden ken, zoals elke bankier de achtergronden kent van de Asset Backed Securities ( ook wel rommelhypotheken genoemd) waaraan zoveel gewone en dus een beetje hebzuchtige mensen te gronde zijn gegaan. Verleiding, de oorzaak van alle kwaad. Het is begonnen met die appel en daarna nooit meer goed gekomen.

Met toestemming van de redactie deze keer een gedicht in de column.

Wie lacht niet

Wie lacht niet
Die de mens beziet
Zoogdier zonder nut
Voortlevend in genot
Van dagelijks consumeren
Krampachtig bezig
Met vergarend bidden
Om voorspoed en geluk
De anderen niet gegund
Wie lacht niet
Als de bommen vallen
En autogekken voedsel
Pletten en fijnstof regent
In het oliebad op zee
Honger om de hoek
Reality en gouden kots
Amusement genoeg om
Veel te lachen totdat
De haarscheuren ontstaan
In menselijk bestaan van
Wat wij zien als positief
Beurskoersen en de groei
Ja blijven lachen als de
Hemel valt waarnaar in
Oude tijden smachtend
Werd verlangd omdat
Leven op een toevallige
Planeet geen reden gaf
Tot leukigheid die wij nu
Elektronisch omarmen
Denkend oneindigheid
Te hebben uitgevonden
Terwijl zelfs geen glimlach
Meer geoorloofd is als
Men de mens beziet.

Er zijn mensen die niet lezen. Ze lezen geen boeken, laat staan literatuur, ze vinden het zonde van hun tijd, ze hebben wel wat beters te doen. Er is een televisiecommercial van ‘Anderzorg’ die ons dit toont: jeugdige hyperactieve types vliegen hectisch carriéremakend over het scherm. Zo is het leven vandaag. Hooguit tijd om je arbeidsovereenkomst te lezen. Zo je die al hebt als ZZPer. Toegegeven, het kost moeite om je aan de snelheid van het hedendaagse te onttrekken. De informatie wordt met bakken over je uitgestort en om bij te blijven moet je kunnen snellezen, teksten scannen en de essentie eruit zeven. Wij mensen zijn visueel ingesteld. Plaatjes kijken kan iedereen. Snellezen is zoiets als een woordenstroom instant vertalen in een plaatje.

Nu zijn er mensen die helemaal niet kunnen lezen en dus ook in de woorden geen plaatjes kunnen ontdekken. Laaggeletterdheid noemen we dit. Woordblind, kan ook. Jaren geleden werkte ik voor de Stichting Lezen, een door de overheid gesubsidieerd clubje welwillende personen die voor hun aanwezigheid en inbreng van gedachten een rekening mochten sturen (toegegeven ik zelf ook). Wij maakten programma’s in buurthuizen en de schrikbarende confrontatie met analfabetisme in ons eigen hoogbegaafde landje opende mij toen de ogen. Allochtonen? Welnee, gewoon moeders en vaders en jongeren met een lagere school diploma. Ik geef als voorbeeld een sollicitatie bij de politie: van de 560 gegadigden vielen er direct 145 af, omdat ze geen behoorlijke Nederlandse brief konden schrijven. De overigen moesten een simpel proefwerkje maken. Een sollicitant wilde zijn pozietzi verbeteren, een ander wilde graag zufur worden. Een 25 jarige jongeman met 6 jaar Marinedienst(!) viel op met een 1 voor zijn invuloefening Nederlandse woorden. De spreekwoordenkennis bleek nauwelijks een test waard. Er was geen kennis. Men kan niet weten hoe een koe “verstand heeft” of, “een kalf uit de sloot haalt”. Dit soort – wel grappige, maar ook treurig stemmende – onzin. Hoe komt dit? Omdat wij geen ‘taaltucht’ meer kennen. De hiphoptaal van de straat dringt door in de media, vooral via de televisie met al die goedkope realtityprogramma’s; hun hebben, hij hep en ik dee maar wat. Ondertussen is er nog steeds een Stichting, die nu Stichting Lezen & Schrijven heet en een prinses aan het hoofd heeft. Het is dus en serieuze zaak. Maar, de laaggeletterdheid is de afgelopen jaren alleen maar toegenomen, ondanks het feit dat in het zog van de Stichting een uitgeverij is opgericht die “Eenvoudig communiceren” heet en de mensen aan het lezen wil krijgen door boeken te vertalen in ‘eenvoudige taal’ Er is bijvoorbeeld een abonnement ‘Literatuur voor beginners’ met de aanbeveling: Nederlandse literatuur, eenvoudig opgeschreven. Met al negen titels, waaronder de Max Havelaar en Kees de Jongen… Hoe in ’s hemelsnaam kun je literatuur eenvoudig opschrijven? In hurkzit? We hebben toch al de Donald Duck! En op hoger literair niveau Kuifje…

Volgens mij gaat literatuur niet alleen om het verhaaltje, maar vooral ook om de manier waarop het is opgeschreven. De schoonheid van de woordkunst. De prinses als hoogstverantwoordelijke ziet het kennelijk anders. We moeten meebuigen naar het niveau van de realtityprogramma’s. Het toeval wil dat ik de laatste tijd (wellicht uit ergernis over de kwaliteit van ons televisie-aanbod) veel ‘oude’ literatuur lees en mij verlustig in de verrukkelijke traagheid van het geschrevene, over het leven zoals het ooit was. Geen hedonistisch gejakker, maar gewroet en geploeter enerzijds en elegante exuberantie anderzijds. Geen telefoon, geen auto en de trein als supersonisch vervoermiddel. Het doel van het leven op aarde was toen nog eenvoudig; lees de catechismus. De moeder van Raskolnikov bijvoorbeeld maakt zich zorgen over haar zoon omdat die neigt naar atheïsme. Ruim honderdvijftig jaar geleden een gevaarlijke liefhebberij, zoals bijvoorbeeld ook beschreven in de gebroeders Karamazov (ja ik lees nu Dostoevsky). Deze grote Russische romanschrijver wordt algemeen gezien als een ‘Christelijk’ schrijver, hij geloofde dat het ware realityprogramma gebaseerd moest zijn op de weg van Christus. Lijden als schoonheid. In Misdaad en Straf (ooit Christelijk vertaald in Schuld en Boete) is sprake van de ‘wederopstanding’ van het goede versus het kwade en in de gebroeders Karamazov vindt Dmitri, de losbol , uiteindelijke de waarheid en de juiste weg. Tegelijkertijd is het boeiend om te lezen hoe Dostoevsky met prachtig woordgebruik het Katholicisme te lijf gaat als grootste vijand van het Christendom. “An unchristian religion in the first place,” Myshkin began in extreme agitation and with excessive abruptness. “And in the second place Roman Catholicism is even more than atheism itself, in my opinion. Yes, that is my opinion. Atheism only preaches a negation, but Catholicism goes further ; it preaches a distorted Christ, a Christ calumniated and defamed by themselves, the opposite of Christ. It preaches the Anti-Christ.”  Hoe kun je dit opschrijven in eenvoudige taal??
Genoeg hierover, ik heb mijn punt gemaakt.

Laten we geld, zorg, aandacht en vakkennis stoppen in Nederlands taalonderwijs. Te beginnen in Groep 1. Dan hoeft onze literatuur niet gemutileerd te worden en zijn dit soort populistische uitstallingen van “Bestsellers in makkelijke taal” niet nodig.