Deel 1

Vraag aan Oom W

Vandaag gaat het gebeuren. We zijn een weekend weg met de familie en op een geschikt moment, wil ik mijn oom W vragen om met mij naar Indonesië te gaan. Ik wil samen met hem uitzoeken hoe het nu zit met het Indische bloed in de familie.

Officieel was alleen mijn opa een kwart Indisch, mijn oma was 100% Nederlands. Maar iedereen die bij de familie op bezoek kwam, ging er van uit dat de Indische genen van mijn veel donkerdere oma afkomstig waren. Zo ook ik, toen ik een klein kind was. Het moment dat mij werd verteld dat opa Indisch was, en niet oma, nam ik dat voor waarheid aan en speelde verder met mijn lego.

Pas veel later, toen zowel mijn grootouders als mijn vader allang dood waren, ging ik nadenken. Het is toch wel gek dat de donkerste, meest Indische van de familie, mijn oma, niet Indisch was. Mijn lieve oma met spannende verhalen over dat verre land, waar ze als huisdier een aap had. Mijn lieve oma, die haar hele leven lang terug wilde naar de plek waar ze geboren was, en elke keuze in haar leven baseerde op de mate waarin het de kansen op terugkeer vergrote. Mijn lieve oma, die uiteindelijk nooit terug is geweest in het land waar ze altijd zo naar verlangde.

De Indische achtergrond had impact op de familie. In eetgewoontes, in sfeer en in de maatschappij. De jongens – mijn grootouders hadden vijf zoons – werden door hun donkere koppies vaak met wantrouwen tegemoet getreden. En mijn vader had een neiging tot depressie en zelfdestructie, die direct met zijn Indische achtergrond in verband stond. Als (deels) Indische jongen was hij minder waard. Misschien vond hij zelfs dat hij het leven überhaupt niet waard was. Hoe dan ook, hij kon zijn draai niet vinden en stierf jong en ongelukkig, toen ik midden in mijn puberteit zat. Zo had de Indische achtergrond ook een enorme impact op mijn leven.

Van de vijf broers waren mijn vader en Oom W het donkerst. Was het toeval dat juist Oom W in het gat sprong, dat na mijn vaders overlijden ontstond? Hij was er toen ik rouwde, hij was er toen ik trouwde, hij was er toen ik met mijn moeder in de clinch lag. Met wie anders dan Oom W kon ik deze reis maken?

Op een rustig moment ging ik naast hem zitten. De zon scheen en we zaten op een campingmatje in het grasveldje van het vakantiehuis. Ik kon zijn ogen niet zien toen ik hem mijn plan uitlegde. Terwijl ik praatte keek ik naar zijn zonnebril en voelde ik mijn hartslag achter mijn borst. Toen ik klaar was, was het even stil. Daarna zei hij met overslaande stem dat hij graag met me mee wilde.

Deel 2

Het eeuwige verlangen

In voorbereiding op onze reis verzamel ik wat boeken over Indië. Ik weet weinig over Indië. Geschiedenis op school ging – in mijn herinnering – elk jaar weer over de tweede wereldoorlog in Nederland. Je bent nooit te laat om te leren, dus ik spijker mijn kennis bij. Zo kom ik erachter dat de meeste Nederlanders in de jaren 20 van de vorige eeuw naar Indië gingen. Een eeuw daarvoor -begin negentiende eeuw- vertrokken er veel militairen, eind negentiende eeuw werden veel ambtenaren naar Indië gestuurd. Bij die laatste groep hoort de vader van mijn oma.

Nog meer dan de historische boeken, lees ik de romans, omdat deze mij meer een gevoelsmatig beeld geven van hoe het Indië van toen was. Zo treft mij de beschrijving van een bediende die de hele avond achter zijn baas aanloopt, met als enige functie het rondslingeren van het smeulende uiteinde van een touw. Dit opdat iedereen kon zien dat er een belangrijk man langsliep. Situaties waar ik me hier en nu weinig bij voor kan stellen.

Het meeste raken mij de zinnen aan het einde van de roman Oeroeg, van wijlen Hella Haasse. “Als het waar is, dat er voor ieder mens een landschap van de ziel bestaat, een bepaalde sfeer, een omgeving, die responsieve trillingen oproept in de verste schilhoeken van zijn wezen, dan was – en is – mijn landschap het beeld van berghellingen in de Preanger”

Precies zo herinner ik me mijn Oma. Als een vrouw met haar ziel elders dan hier. Als een vrouw die haar jaren in Holland ziet als tijdelijke jaren. Als wachten op terugkeer naar huis. Ze ging farmacie studeren, omdat ze daarmee terug naar Indië zou kunnen. Ze trouwde mijn Opa, een (deels) Indische man, die ook wel oren had naar terugkeer. Ze leefden hun tijdelijke leven hier, in afwachting op het echte leven dat daar weer verder zou gaan. En toen viel Japan Indië binnen. In dat jaar, 1942, kwamen telkens weer berichten uit Indië over familieleden en vrienden die gevangen genomen waren en alles waren kwijtgeraakt. 1942. Mijn vader groeide in haar buik. Gelijktijdig verschrompelde er iets. Haar hoop ooit naar Indië terug te kunnen keren. Haar hoop ooit terug te kunnen naar huis.

Haasse schrijft: “Mijn verlangen om naar Indië terug te gaan en daar te werken, berustte in hoofdzaak op een diepgeworteld gevoel van saamhorigheid met het land, waar ik geboren en opgegroeid was. De jaren, die ik in Holland had doorgebracht, hoe belangrijk ook, telden voor mij minder dan mijn jeugd en schooltijd ginds.”

Mijn Oma was een actieve en sociale vrouw. Ze had verschillende banen, een lang en gelukkig huwelijk, vijf kinderen, evenveel pleegkinderen en was lid verschillende sociale- en sportclubs. Toen ze op 96 jarige leeftijd stierf, pasten we niet in de aula van het crematorium. En toch. De eerste 16 jaar in Indië waren de jaren die echt telden. De 80 jaren daarna in Nederland, hoe actief ook, waren eigenlijk voor spek en bonen.

Deel 3

Eerste les Bahasa Indonesia

In het huis in Schiedam waar mijn vader en ooms opgroeiden, switchten de volwassenen naar het zogeheten Pasar Maleis, als ze iets bespraken wat de kinderen niet mochten horen. Maleis werd (en wordt) in een groot deel van Azië gesproken. De letterlijke vertaling van Pasar Maleis is “markt Maleis”, kortom een taal die je nodig hebt om met de bediening op de markt je inkopen te kunnen doen.

Pasar Maleis bestaat niet meer, al was het maar omdat het woord van weinig respect getuigt. Behasa Indonesia bestaat wel en is de officiële taal van Indonesië. Naar ik begrijp verschilt het niet veel van de taal die mijn grootouders onder de knie hadden. Ik meld mij aan voor een cursus bij de Indonesische school in Wassenaar. Ik moet er op zaterdag om 10.30 zijn en de les duurt tot 12.30. Aangezien mijn maag doorgaans rond 11 uur al begint te rammelen, neem ik een pakje drinken en een Liga mee.

In school tref ik een divers gezelschap aan. Er is een jonge vent die voor zijn werk regelmatig in Indonesië moet zijn, er is een dame die getrouwd is met een Indo en er is een man die in Indonesië geboren en getogen is. Hij heeft in een jappenkamp gezeten en weet niet precies hoe Indisch hij eigenlijk is, wel weet hij dat Indonesië in zijn bloed zit. Dat hoor je eigenlijk van iedereen die daar opgegroeid is: Indonesië zit in hun bloed en of daar ook een genetische component bij komt kijken, is eigenlijk niet relevant.

Ik blijk de enige beginner te zijn, en moet dus naar mijn eigen klaslokaal, met mijn eigen docente: een prachtige dame met dito hoofddoek. Ik zit nog niet, of ik krijg een kopje thee, een aantal stukken bakbanaan en een stuk spekkoek. We beginnen bij de basis: ik leer te vragen “wat is dit?” en ik leer een paar voorwerpen te benoemen. Sommigen zijn duidelijk uit het Nederlands afkomstig, zoals kantor (kantoor), lampu (lamp) en tilpon (telefoon). Na een uurtje oefenen is het pauze. Uit een plastic zakje achter in de klas komen bakjes tevoorschijn. Bakjes rijst met pittige groentesaus en een gebakken ei eroverheen. Voor elke student één. We eten en kletsen en gaan door met de les. Ik leer de basisregels van Indonesië: 1. Je gelooft in een opperwezen.  2. Je gelooft in rechtvaardigheid en beschaafde menselijkheid. 3. Je koestert nationale eenheid en voelt je niet beter dan een ander.  4. Je doet alles in overleg. 5. Je bent sociaal, zorgt voor anderen.

Aan het einde van de les krijg ik nog twee bakjes eten mee. Voor mijn kinderen. De bakjes doe ik in mijn rugzak. Ze liggen naast mijn onaangebroken Liga.

Deel 4

Reis boeken

De laatste keer dat ik met mijn oom naar het buitenland ging, was 25 jaar geleden. Ik zat met mijn vader en de rest van ons gezin in een vakantiehuisje, hij zat met zijn vrouw en kinderen in het huisje ernaast. Soms zetten we als kinderen onze vaders naast elkaar en gingen we beslissen wie van de twee broers de grootste flaporen had. Nadat we een keuze gemaakt hadden, probeerden onze vaders ons te vangen en kregen we ‘kattenstraf’, wat neerkomt op de kieteldood. Eenmaal bijgekomen van de achtervolging en de kieteldood, vroegen we onze vaders weer om naast elkaar te gaan staan en velden we als kinderen weer een oordeel over hun flaporen. Om weer opnieuw gevangen te worden en kattenstraf te krijgen.

Onze trip naar Indonesië wordt de eerste reis sinds toen. Hoewel ik inmiddels volwassen ben geworden, en mijn oom kattenstraf uitdeelt aan mijn kinderen in plaats van aan mij, blijft het leeftijdsverschil op andere manieren zichtbaar. Waar ik er automatisch vanuit ging dat we alleen een vliegticket zouden kopen en de rest terplekke zouden regelen, bleek dat mijn oom er automatisch vanuit was gegaan dat we alle hotels vooruit zouden boeken. Waar ik genoeg heb aan een bezemkast om in te slapen, wil mijn oom graag een goed bed met een acceptabele WC en douche bij de kamer. Door de voorbereidingen op de reis komen we stapje voor stapje achter elkaars voorkeuren en reiswensen en zoeken we uit hoe we elkaar tegemoet kunnen komen.

De enorme variatie aan informatie over reizen in Indonesië schept in dat proces veel verwarring. Vrienden van mij zeggen zelf voor 5 euro per nacht te hebben geslapen, maar geven aan dat je voor 15 euro in een paleis met airco ligt. Mijn oom oriënteert bij een reisorganisatie en krijgt te horen dat een acceptabele kamer met airco 50 euro per nacht kost. Gelukkig vinden we elkaar wel snel in het besluiten wat we willen zien. We landen op Jakarta en gaan dan via Bogor naar Bandung, waar mijn oma opgroeide. We hebben haar adres nog, dus we hopen haar oude huis te vinden. Daarna gaan we via haar vakantie adres in Lembang met de trein naar Yogjakarta en Malang. De geboorteplaats van mijn opa, Semarang, slaan we deze keer over. Mijn oom zou daar, als gepensioneerde man, absoluut tijd voor hebben, maar ik wil en kan mijn kinderen, man en werk niet langer dan twee weken achterlaten. Ook hierin is ons verschil in levensfase zichtbaar en ook hierin moest één van beide water bij de wijn doen. Er zullen nog veel momenten volgen en alle keren zullen we er goed uitkomen. We willen namelijk graag dit avontuur samen aangaan. Dit hoort daarbij.

Anne Roelofsen

In SLAA jaargang 2, nummer 3, formuleerde Lisa Kuitert Tien Geboden volgens welke een literair tijdschrift zou moeten leven. Stof tot nadenken voor een redacteur van een kersvers literair tijdschrift (Extaze). Die activiteit leidde tot enige bedenkingen en aanvullingen:

1 Gij zult een abonnement nemen

De ‘gij’ zijn de schrijvers en (eventueel) beeldende kunstenaars die een bijdrage insturen. Of die handeling voortkomt uit een gevoel van verbondenheid met het blad is zeer de vraag. Vaak gaat het de schrijvers erom ‘ergens’ gepubliceerd te worden. Bij schrijvers die een stuk ‘op bestelling’ leveren ligt dat weer anders. Zij geven aan het verzoek van de redactie gehoor omdat ze de uitdaging willen aangaan. Daarbij kan sympathie voor het blad een rol spelen, maar een abonnement nemen gaat een stapje verder.

Dat de inzender van een stuk zich door middel van abonnement aan het blad verbindt, valt te prijzen. Hem of haar daartoe verplichten kan niet.

2 Geen overstap maken naar internet

Een papieren tijdschrift is ‘een ding’, dat je wilt bewaren doordat de bijdragen in woord en beeld en mogelijk ook de uiterlijke vorm van het tijdschrift blijvende waarde hebben. Computertechnieken kunnen bijzondere esthetische resultaten genereren, maar die blijven plat op een scherm en vluchtig. Lezers en kijkers houden er nog altijd van iets in hun handen te hebben.

Een website naast het papieren tijdschrift biedt een meerwaarde. Het digitale ‘bijblad’ is geschikt voor de actualiteit (bijvoorbeeld een literaire agenda), voor recensies, voor afbeeldingen die niet passen in het concept van het papieren blad, voor columns en voor stukken die het papieren blad ‘net niet’ gehaald hebben (de website dus als broedplaats voor de broedplaats die het papieren blad ook al is, maar dan op een ander niveau).

3 Geen themanummers

Dit gebod laat Kuitert met name gelden voor fictie. Een opgelegde thematiek zou ten koste gaan van de ongedwongenheid. Ik betwijfel dat.

Een volledige ongebondenheid van stukken heeft een groter bezwaar: dat van de losse eindjes en de grabbelton: het tijdschrift als verzamelbak. Je kunt de thematiek ook losjes hanteren, als een rode stippellijn die door het blad loopt. Beeldend werk kan van die voorzichtige thematiek gebruik maken. Onze ervaring is dat schrijvers veeleer gestimuleerd worden en geïnspireerd raken door een aangegeven thema dan dat ze zich erdoor ingeperkt voelen. Een tijdschrift is ook een compositie. Een thema kan ertoe bijdragen dat het blad een eenheid wordt, ook als het niet stringent is doorgevoerd.

4 Geen lifestyle- of special interest-blad

Een ‘literair voetbaltijdschrift’ is vlees noch vis, geeft Kuitert als voorbeeld.

Dat is zo. ‘Hard Gras’ is nooit een literair voetbaltijdschrift geweest, maar zelfs al was het dat: de lezer ieder kwartaal opzadelen met literatuur die als onderwerp ‘voetbal’ heeft? Het zou onverteerbaar zijn.

5 Geen subsidie aanvragen, een tijdschrift moet zichzelf kunnen bedruipen

Onze uitgever (In de Knipscheer) zal een gat in de lucht springen wanneer hij zijn druk- en distributiekosten kan terugverdienen. Maar wie betaalt de redactie, de vormgever, de vaste medewerkers? En moeten de bijdragen van schrijvers en beeldend kunstenaars onbetaald blijven? En wat te denken van de presentaties, de literaire avonden die de redactie organiseert?

6 Geen vriendjespolitiek

Als dit gebod betrekking heeft op vriendjes wier bijdragen worden geplaatst omdat ze vriendjes zijn en nergens anders om… dan… ja, natuurlijk. Het is al een gebod van de informele logica. Maar bekend zijn met de kwaliteiten van een bevriend schrijver is een voordeel. Je kunt hem/haar vragen een bijdrage te leveren die past binnen een thematiek en/of die de kwaliteit van een nummer kan verhogen.

7 Onafhankelijkheid van de uitgever

De uitgever mag nooit het redactioneel beleid (mede) bepalen. Een redactie moet onafhankelijk zijn. Zeker. Maar samenspel tussen uitgever en redactie heeft grote voordelen. Er is niets tegen wanneer de uitgever schrijvers ‘doorstuurt’ naar het tijdschrift, zolang die tips maar vrijblijvend zijn. De redactie kan op haar beurt de uitgever adviseren over schrijvers die in het blad hebben gepubliceerd (meestal kent de redactie meer van hun werk dan wat in het tijdschrift werd afgedrukt).

8 De prijs afstemmen op het gebodene

Is het niet zo dat die prijs is gebaseerd op de productiekosten en de winst- of break-even-berekeningen van de uitgever? De lezer bepaalt of de kwaliteit van het blad de vastgestelde prijs billijkt.

9 Tijdschriften in estafettevorm uitbrengen. Je neemt een abonnement en krijgt iedere keer een ander tijdschrift toegestuurd, zodat je later een keuze kunt maken.

In deze opzet zie ik niets. Kranten en websites kunnen aangeven welke literaire tijdschriften er bestaan en wat ze te bieden hebben. Lezers willen niet zomaar een tijdschrift voor hun abonnementsgeld, ze willen een tijdschrift waarvoor ze bewust gekozen hebben, waar ze zich wel bij voelen.

10 Opheffen als er geen belangstelling voor is

Dat merk je vanzelf aan de verkoop van losse nummers en abonnementen. Een goede reden zou ook kunnen zijn dat de redactie de kwaliteit die zij nastreeft niet langer kan leveren. De formule is uitgewerkt, goede bijdragen blijven uit, de kwaliteit blijft afhankelijk van steeds dezelfde schrijvers… En er zijn meer oorzaken te bedenken.

Ter vervanging van Gebod 9 stel ik de volgende keuzemogelijkheden voor:

9.1 Mijd een veelkoppige redactie

Laat de inhoud nooit bepalen door het principe van ‘de meeste stemmen gelden’.

Een literair tijdschrift gaat uit van een concept. Volgens die richtlijn wordt het blad samengesteld, ‘gecomponeerd’. De keuze van stukken is geen democratisch, maar een artistiek proces. Laat iemand dat proces bewaken en daarbij openstaan voor suggesties, ideeën en adviezen van medewerkers en lezers. Problemen hoeven er niet te ontstaan. Over kwaliteit kun je het meestal wel eens worden en een goed stuk dat niet in een bepaalde uitgave past kan wel geschikt zijn voor een ander nummer. Het voordeel van een tijdschrift is dat het voortdurend in beweging is. Daarom is het ‘runnen’ ervan zo’n vitaal en stimulerend project.

9.2 Geen dubbelnummers

Dit excuus voor het niet tijdig kunnen produceren van een regulier nummer zal vooral door de abonnees met moeite worden aanvaard.

9.3 Geen journalistiek

Voor journalistieke bijdragen (nieuws, recensies, interviews, columns) bestaan andere media: websites, dagbladen, opiniebladen. Een literair tijdschrift schaf je aan voor literair proza, poëzie en essayistiek.