Extaze Panopticum Berlin Maaike Peterse from els kort on Vimeo.
Panopticum Berlin van de beeldend kunstenaars Onno Schilstra en Wim Hardeman, met geïmproviseerde muziek van celliste Maaike Peterse.
Vertoond tijdens de presentatie van Literair tijdschrift Extaze nr. 25: ‘Ontheemd’.
De inleiding bij presentatie op 1 maart 2018, voorgedragen door Cor Gout, kunt u
hieronder lezen.
[tag]Het liefst waren wij hier vanavond aanwezig geweest om u onze tekeningen in het echt te laten zien. Want er gaat niets boven het zien van echte tekeningen. Maar omdat wij niet in het land zijn, hebben we een korte videocompilatie voor u gemaakt van tekeningen uit ons project ‘Panopticum Berlin’. We vinden het geweldig dat Maaike Peterse deze beelden ter plekke wil interpreteren met geïmproviseerde muziek op haar cello.
U weet misschien dat panoptica in de 19e en vroege 20ste eeuw een wijdverbreid fenomeen waren. Het waren attracties waar je zogezegd ‘alles’ kon zien. Ze kwamen vaak voort uit verouderde wetenschappelijke studiecollecties, waarvan dan de meest spectaculaire onderdelen werden doorverkocht aan particuliere exploitanten. Die vertoonden ze op jaarmarkten en kermissen, en soms ook in speciaal daarvoor ingerichte gebouwtjes.
Toen wij het in 2006 in onze kop kregen om zelf de scheppers van een panopticum te worden, wisten we zo goed als niets van deze geschiedenis. We hadden allebei een vaag, romantisch beeld van zielige, vergeten musea vol verstofte diorama’s, stereoscopen, opgezette dieren en wassen beelden. Ons eigen panopticum zou gewijd worden aan allerlei in het oog lopende ‘menstypen’.
Maar al snel vonden we dat een slecht idee. In plaats daarvan raakten we in de ban van de vraag wat mensen ertoe beweegt om zulke collecties bijeen te brengen. Waarom mensen – en wijzelf in het bijzonder – het leuk vinden om naar dat soort uitstallingen te gaan kijken. Wat was de psychologie van het panopticum?
Zo ontdekten we allerlei fascinerende dingen. We leerden, dat het woord ‘panopticum’ voor het eerst werd gebruikt als aanduiding voor een ooit zeer modern gevangenistype: een rond gebouw met een grote koepel, met in het midden een uitkijkpunt waar één bewaker alle gevangenen tegelijk in de gaten kan houden. Gevangenen in een panopticum weten niet zeker of ze worden bekeken, maar het geïnternaliseerde idee dat het zo zou kunnen zijn, zou ze in het gareel houden. We lazen dat de Franse filosoof Michel Foucault de panoptische gevangenis zag als het model voor onze hedendaagse, geseculariseerde maatschappij: nu nog maar weinig mensen geloven dat God alles ziet, is het nodig dat mensen desondanks het idee behouden dat iemand alles kan zien wat zij doen, en vooral misdoen. Foucault beschrijft hoe in navolging van de panoptische gevangenis allerlei gebouwen onstonden, die mensen dankzij hun uitgekiende architectuur disciplineerden. Gebouwen die mensen het gevoel gaven dat ze permanent in de gaten worden gehouden. We ontdekten dat zulke gebouwen hun weerslag hebben op de lichaamshouding, de kleding, de gelaatsuitdrukkingen en het gedrag van de mensen die erin verkeren.
We besloten daar tekeningen van te gaan maken. Wim legde zich toe op portretten van mensen die op een of andere manier onder toezicht staan, Onno op de gebouwen. Wim tekende haar sujetten met wit potlood en witte inkt op een zwarte ondergrond, Onno tekende zijn objecten met zwarte inkt op wit papier. De tekeningen legden we naast elkaar, waardoor dubbelbeelden onstonden, die tezamen een soort onverwachte mentale diepte creëerden. De tekeningen hebben op het eerste gezicht weinig met elkaar te maken, maar verbinden zich op een vreemde, indringende manier. Door te gaan werken met enkele vaste formaten, konden we steeds complexere, panoramische ensembles samenstellen, al naar gelang de plek en de gelegenheid waar we ons panopticum konden vertonen.
We noemden ons project ‘Panopticum Berlin’. De stad Berlijn, waar wij sinds 2009 zelf ook een deel van het jaar wonen, staat voor ons symbool voor alles wat panopticaal is. Berlijn is de plek waar de Europese cultuur grootse hoogtepunten beleefde, met zijn geweldige musea en beroemde universiteiten, maar ook de plek waar niet zo lang geleden het absolute nulpunt van de beschaving werd bereikt. Maar: de panoptische geest vind je niet alleen in Berlijn. We vonden hem ook in een koffiehuis in Aalsmeer, in een tehuis voor Zeelieden in Amsterdam, op koloniale kiekjes en op oude klassenfoto’s. De beelden in Panopticum Berlin komen overal vandaan, van over de hele wereld en uit heden en verleden.
Het is voor ons altijd onvoorspelbaar hoe een tekening zal gaan werken in combinatie met een andere. We zijn op zoek naar het onverwachte, het veelzeggende, het verbijsterende, dat zich aan de logica van woorden en voorgekookte begrippen onttrekt. Wij dromen van Panopticum Berlin als een alziend oog dat zichzelf observeert. Een klein, reizend museum, waarin we misschien iets te weten kunnen komen over wie wij, mensen, zijn.
Onno Schilstra en Wim Hardeman
Februari 2018[/tag]
